واژة‌ ورزش‌

واژة‌ «ورزش‌» در فرهنگهاي‌ فارسي‌ تا پيش‌ از آنندراج‌ در معاني‌ كسب‌، زرع‌ و كشت‌، شغل‌، عمل‌ و حرفه‌ بكار گرفته‌ مي‌شده‌ است‌ تنها در آنندراج‌ ذيل‌ لغت‌ «ورزشخانه‌» آمده‌ است‌: «جاي‌ كشتي‌ گرفتن‌ و ورزش‌ نمودن‌ كشتي‌ گيران‌» (4) كه‌ قصد مؤلف‌ ظاهراً از واژه ورزش‌ لغتي ‌مرادف‌ با تمرين‌ و ممارست‌ است‌. ناظم‌ الاطباء در آخرين‌ معني‌ اي‌ كه‌ از ورزش‌ به‌ دست‌ داده ‌آن‌ را «رياضت‌ و اعمال‌ مخصوصه‌ كه‌ براي‌ قوّت‌ اعمال‌ بدني‌ همه‌ روزه‌ بجاي‌ مي‌آورند» (5)تعريف‌ كرده‌ است‌. علامة‌ دهخدا در لغت‌ نامه‌ «ورزش‌» را در معناي‌ تمرين‌ و مشق‌ بكار برده‌ و تنها در ذيل‌ كلمة‌ «ورزشگاه‌» از ورزش‌ بعنوان‌ يك‌ كار مشخص‌ نام‌ برده‌ و نوشته‌ است‌: «ورزشگاه‌ (اِمركب‌) محلي‌ كه‌ به‌ ورزش‌ اختصاص‌ يافته‌. جايي‌ مخصوص‌ ورزش‌ كردن‌، ورزشگه‌، ورزشخانه‌، زورخانه‌، گود». (6)

دكتر محمد معين‌ اولين‌ فرهنگ‌ نويسي‌ست‌ كه‌ نخست‌ در ذيل‌ برهان‌ قاطع‌ (7) تعريف «ورزش‌» را داده‌ و «آن‌ را حركت‌ دادن‌ اعضاي‌ بدن‌ براي‌ ايجاد قدرت‌» دانسته‌ است‌ و سپس‌ درفرهنگ‌ فارسي‌ خود معناي‌ تازة‌ اين‌ واژه‌ را همراه‌ با معادل‌ فرانسوي‌ آن‌ sport عرضه‌ كرده‌است‌. (8)

در يك‌ منظومة‌ معروف‌ در زورخانه‌ها و مورد استفاده‌ مرشدان‌ زورخانه‌ به‌ نام‌ گل‌ گشتي‌ از ميرنجات‌ اصفهاني‌، سروده‌ شده‌ در حدود سالهاي‌ 1080 هـ. ق‌.، كه‌ به‌ دليل‌ نامعلومي‌ دكتر معين‌ آن ‌را «گل‌ گشتي‌ توبا» خوانده‌ است‌، (9) ما پنج‌ بار به‌ كلمة‌ «ورزش‌» در معناي‌ تمرين‌ بدني‌ و نيز در معناي‌ ممارست‌ و تمرين‌ برمي‌ خوريم‌ (10) و نيز چهار بار كلمة‌ «ورزشخانه‌» و «خانة‌ ورزش‌» در معناي‌ محل‌ تمرين‌ كشتي‌ و حركات‌ زورخانه‌اي‌ مورد استفاده‌ قرار گرفته‌ است‌(11).

   نكته‌ اين‌جاست‌ كه‌ نه‌ علامه‌ دهخدا و نه‌ دكتر معين‌ از اين‌ مثنوي‌ عاميانه‌ و بسيار غني‌ از جهت‌ مطالعات‌ فنون‌ كشتي‌ و ورزشهاي‌ زورخانه‌اي‌ استفادة‌ چنداني‌ نكرده‌اند و حال‌ آن‌ كه‌ اين ‌مثنوي‌ بسال‌ 1312 خورشيدي‌ از روي‌ دفاتر يادداشت‌ اديب‌الممالك‌ فراهاني‌ طي‌ سه‌ شمارة‌ متوالي‌ 3، 4، و 5 مجلة‌ ارمغان‌ در تهران‌ به‌ چاپ رسيده‌ است‌.(12)

با اينهمه‌ كلمة‌ «ورزش‌» در معناي‌ عام‌ آن‌ كه‌ معادل ‌sport فرانسه‌ و انگليسي‌ است‌ واژه‌اي‌ متأخر است‌ و در حقيقت‌ از زماني‌ كه‌ انواع‌ ورزشهاي‌ نوين‌ در ايران‌ پا به‌ عرصة‌ وجود نهاده‌ مورد استفادة‌ عام‌ قرار گرفته‌ است‌ و نيز واژه‌ ورزش‌ بهنگام‌ تصويب‌ «قانون‌ ورزش‌ اجباري‌ درمدارس‌» در 16 شهريور ماه‌ 1306 خ‌ وارد قاموس‌ واژگان‌ دولتي‌ ايران‌ شده‌ است‌.(13)

اما پيش‌ از اين‌ «ورزش‌» در زبان‌ فارسي‌ با واژة‌ «رياضت‌» عربي‌ شناخته‌ مي‌شده‌ و در يكي‌ از قديميترين‌ متون‌ نثر فارسي‌ بنام‌ هدايهٌ ‌المتعلمين‌ في‌الطب‌، مؤلف‌ اين‌ كتاب‌ پزشكي‌ معتبر درفصلي‌ تحت‌ عنوان‌ «في‌ الرياضهٌ» ورزش‌ را اين‌ گونه‌ تعريف‌ مي‌كند.

رياضت‌  آن‌ گاه‌ بود كه‌ مردم‌ خويشتن‌ رنجه‌ كند و چون‌ مانده‌ خواهد گشتن‌، اندرساعت‌ آن‌ رنج‌ بجاي‌ مانَد. فاما اگر بيش‌ بود از اين‌ مقدار يا كم بود‌، از شمار رياضت‌ نبود. و اين‌ حركت‌ كه‌ ورا رياضت‌ خوانند، تنها بود بي‌يار، چون‌ راه‌ رفتن‌ بشتاب‌ و دويدن‌ و سنگ‌ برگرفتن‌ و كمان‌ كشيدن‌ و گوي‌ زدن‌ و تيرانداختن‌ و طبطاب‌، اعني‌ پهنه‌ باختن‌، و شمشير باختن‌ و آنچه‌ بدين‌ ماند. باز آنچه‌ با يار بود چون‌ كُستي‌ گرفتن‌ و سكندر زدن‌ و كَنده‌ جَستن‌ و فارح‌ خوردن‌. و اين‌، آن‌ بود كه‌ دو تن‌پشت‌ با پشت‌ بنهند و بغلهاء دست‌ يك‌ به‌ ديگر اندر آرند، و چون‌ حمال‌ گاه‌ اين‌ مر آن‌ را بردارد، و گاه‌ آن‌ مر اين‌ را برگيرد. همچنين‌ مي‌كنند. گاه‌ آن‌ بر پشت‌ اين ‌بود ستان‌، و گاه‌ اين‌ بر پشت‌ آن‌ بود ستان‌. و بود كه‌ اين‌ هر دو تن‌ مر يك‌ ديگر را كنار گيرند، و گاه‌ اين‌ مر آن‌ را از زمي‌ برگيرد، و گاه‌ آن‌ مر اين‌ را چنان‌ كه‌ تركان‌كنند. و اين‌ بازيها كه‌ كودكان‌ كنند اينهمه‌ متقدمان‌ نهاده‌اند تا بكار دارند مردمان‌ تا تنهاي‌ ايشان‌ درست‌ باشد بدين‌ رياضات‌. (14)

تا جايي‌ كه‌ نويسندة‌ اين‌ سطور آگاهي‌ دارد هدايهٌ‌ المتعلمين‌ في‌الطب‌ تنها كتاب‌ كهني‌ست‌ كه‌مجموعة‌ ورزشهاي‌ مختلف‌ را تحت‌ عنوان‌ «رياضت‌» قرار داده‌ و تعريف‌ كرده‌ است‌ چه‌ در ديگر متون‌ فارسي‌ هريك‌ از اين‌ ورزشها بعنوان‌ يك‌ واحد مستقل‌ مورد اشاره‌ قرار گرفته‌اند و درشرح‌ و تعريف‌ آنها توجهي‌ به‌ تعريف‌ ورزش‌ نشده‌ است‌. در قابوس‌نامه‌ آداب‌ چوگان‌ زدن‌ و نخجير كردن‌ هر كـدام‌ فصلي‌ دارد (15) و در كتاب‌ سودمند فتوت‌نامة‌ سلطاني‌، فصل‌ سيم‌ باب ششم‌ در شرح‌ اهل‌ زور، و تمام‌ باب‌ هفتم‌ در بيان‌ اهل‌ قبضه‌ و حالات‌ ايشان‌ كه‌ كلاً شرح‌ انواع ‌ورزشهاي‌ زمان‌ و نمايشهاي‌ پهلواني‌ست‌، نه‌ لغت‌ «رياضت‌» مورد استفادة‌ مؤلف‌ قرار گرفته ‌است‌ و نه‌ واژة‌ «ورزش‌». (16) اما واژه «رياضت‌» در زبان‌ عربي‌ امروز، درست‌ در معناي‌ ورزش ‌بكار مي‌رود. المنجد در تعريف‌ عربي‌ «الرياضهٌ‌» درست‌ مانند فرهنگ‌ معين‌ جملة‌ «بكارانداختن‌ عضلات‌ بدن‌ را براي‌ تقويت‌ آنها» بكار برده‌ است‌.(17) و در المنهل‌ كه‌ فرهنگ‌ فرانسه ‌به‌ عربي‌ست‌ اين‌ لغت‌ معادل‌ ورزش‌ فارسي‌ و sport فرنگي‌ آمده‌ است‌.(18)

ملك‌ الشعراء بهار نيز شايد اولين‌ شاعر معتبري‌ست‌ كه‌ بمناسبت‌ افتتاح‌ بناي‌ جديد ورزشگاه‌ امجديه‌ در قطعه‌اي‌ تحت‌ عنوان‌ «ورزندگي‌ ماية‌ زندگي‌ست‌» كه‌ ظاهراً تاريخ‌ سرودن‌ آن‌ بايد 1319 يا 1318 باشد، كلمة‌ ورزش‌ را در معناي‌ عام‌ تمرين‌ بدني‌ سه‌ بار طي‌ ده‌ بيت‌ تكرار كرده‌ است‌.(19)

    اين‌ درآمد از آن‌ جهت‌ ضرورت‌ داشت‌ كه‌ به‌ تازگي‌ و باصطلاح‌ نوپايي‌ واژة‌ «ورزش‌» در معناي‌ امروزي‌ آن‌ در زبان‌ فارسي‌ آشنا شويم‌ بي‌ آن‌ كه‌ بخواهيم‌ وارد بحث‌ بسيار مفصل‌ و پيچيده‌ تعاريف‌ علمي‌ و مابه‌النزاع‌ ورزش‌، تربيت‌ بدني‌، ورزش‌ مسابقه‌اي‌، تفريحات‌ سالم‌، پيشاهنگي‌ و جز آن‌ در نزد اهل‌ اصطلاح‌ بشويم‌ و اختلاف‌ نظرهاي‌ صاحبنظران‌ اروپايي‌ و امريكايي‌ را كه‌ مستقيماً بر تعبيرات‌ و تفسيرات‌ ما ايرانيان‌ اثر گذاشته‌، مورد تجزيه‌ و تحليل‌ قرار دهيم‌. پس‌ ناگزير به‌ خلاصة‌ آنچه‌ گفتيم‌ مي‌پردازيم‌:

• ورزش‌ نوين‌ امري‌ست‌ متأخر و عمر آن‌ در ايران‌، به‌ زحمت‌ به‌ صد سال‌ مي‌رسد.
• براي‌ اين‌ پديدة‌ اجتماعي‌ تعاريف‌ متفاوتي‌ در دست‌ است‌ كه‌ در اين‌ مقدمه‌ مجال‌ پرداختن ‌به‌ آنها نيست‌.
• ورزش‌ نوين‌ به‌ صورت‌ مجرد «ورزش‌» در ايران‌ مورد استعمال‌ قرار گرفته‌ و در مقابل‌ آن‌ به‌دليل‌ نامعلومي‌ اصطلاح‌ درست‌ «ورزش‌ قديم‌» يا «ورزش‌ سنتي‌» به‌ يك‌ نوع‌ ترجمة‌ ناقص‌ يعني‌«ورزش‌ باستاني‌» مبدل‌ شده‌ است‌ كه‌ ظاهراً دريافت‌ واضعان‌ از معادل‌ اروپايي‌ les sports anciens در برابر les sports modernes و يا les sports modernes در مقابل‌ la gymnastique antique بوده‌ است‌.

ورزش‌ نوين‌ در ايران‌

ورود ورزش‌ نوين‌ در صحنة‌ فرهنگ‌ و آموزش‌ ايران‌ طبعاً ملازم‌ است‌ با ورود واژگاني‌ كه‌ در اين‌ ورزشها مورد استفاده‌ قرار مي‌گيرد. وضع‌ زبان‌ فارسي‌ در مقابل‌ اين‌ واژگان‌ از چند جهت‌ قابل‌ توجه‌ است‌:

1- صورت‌ قبول‌ و پذيرش‌ لغات‌ به‌ سبب‌ تنوع‌ ورزشها از يك‌ سو و فراواني‌ واژگان‌ و مصطلحات‌ از ديگر سو و نيز اصل‌ خارجي‌ لغت‌ از سوي‌ سوم‌ ما را با مجموعه‌اي‌ از واژگان‌ ورزشي‌ مواجه‌ مي‌سازد كه‌ لااقل‌ نمونة‌ خوبي‌ براي‌ قياس‌ و سنجش‌ واژه‌سازي‌ و قابليتهاي‌ زبان‌ فارسي‌ در برابر تهاجم‌ واژگان‌ خارجي‌ و جذب‌ و هضم‌ آنهاست‌.

2- ورزش‌ به‌ دليل‌ مقبوليت‌ عام‌ و توجه‌ تودة‌ مردم‌ ميدان‌ عمل‌ مسئله‌اي‌ست‌ كه‌ مي‌تواند مورد استفادة‌ زبان‌شناسان‌ و قاعده‌نويسان‌ وضع‌ واژه‌ قرار گيرد زيرا چنان‌ كه‌ خواهد آمد هيچ‌ كدام‌ ازكوششهاي‌ واژه‌سازي‌ تصنعي‌ براي‌ ورزش‌ تأثيري‌ در قبول‌ عام‌ نداشته‌ است‌ و مردم‌ گاه‌ يك‌ واژه‌ سبك‌ تلفظ‌ فرنگي‌ را بر يك‌ تركيب‌ حتي‌ با سابقة‌ فارسي‌ ترجيح‌ داده‌اند (بوكس‌ در مقابل‌ مشت‌زني‌) و گاه‌ بالعكس‌ يك‌ واژة‌ كوتاه‌ فرنگي‌ را كه‌ در آغاز به‌ زبان‌ ما آمده‌ با يك‌ تركيب‌ تازه‌ساز و بي‌ سابقة‌ فارسي‌ عوض‌ كرده‌اند (وزنه‌برداري‌ در مقابل‌ هالتر).