جريان معاد و زندگي پس از مرگ آن چنان پيچيده و دشوار است كه آراء متفكران بشري در باره آن، بيش از آنچه كه در باره آغاز جهان و مبدأ عالم دچار دشواري شده، به ابهام و نابساماني برخورد كرده است؛ زيرا نه تنها ماديون و منكران مبداء عالم، پاياني براي جهان قائل نبوده و منكر معادند، بلكه برخي از معتقدان به مبداء عالم و مؤمنان به آفريدگار جهان نيز در باره قيامت ترديد داشته و آن را نپذيرفته‎اند و اين گذشته از پيچيدگي مسئله معاد، نكته ديگري دارد كه در انكار آن بي اثر نيست.

زيرا اعتقاد به قيات و ايمان به روز جزا موجب پذيرش تعهد و مسئوليت بوده و انسان را از هوس بازي و زورمداري باز مي‎دارد و در برابر قوانين خاضع مي‎كند؛ چه اينكه انكار معاد جهت توجيه تبه كاري‎ها و خوش گذراني‎ها عامل مؤثري است. بنابراين لازم است قبل از شروع در بحث پيرامون اصل معاد نقش بنيادي و سازنده آن در تهذيب نفس و تزكيه جان بيان شود و سر اصرار پيامبران بر ضرورت معاد در قبال سرسختي منكران قيامت آشكار گردد.

قرآن كريم وقتي برخي از اشكالات منكران معاد را نقل مي‎كند و آن را حل مي‎نمايد، مي‎گويد شبهه علمي مانع آنان از پذيرش معاد نيست بلكه شهوت عملي و تبه كاري‎هاي آنها موجب انكار آنست: ايحسب الانسان الن تجمع عظامه×بلي قادرين علي ان نسوي بنانه×بل يريد الانسان ليفجرامامه[1]، آيا انساني كه معاد را نمي‎پذيرد، مي‎‏پندارد كه ما نمي‎توانيم استخوان‎هاي پوسيده او را گرد آوريم. آري، مي‎توانيم سرانگشتان ظريف او را با همه خطوط و پيچيدگي‎هاي خاص كه دارد همانند اول تسويه نماييم، ولي انكار او براي نتوانستن ما نيست بلكه چون مي‎خواهد زندگي خود را به فجور و تباهي بگذراند و جلو او را براي هر گونه گناه باز باشد روز جزا را قبول ندارد. و فرق بين شبه علمي و شهوت عملي در فصل دوم، كه شبهات منكران معاد در آن مطرح است، بيان مي‎شود: … ان الذين يضلون عن سبيل الله لهم عذاب شديد بما نسوايوم الحساب،[2] همانا گمراهان از راه خدا به سبب راموشي روز حساب گرفتار عذاب شديد خواهند شد.

وقتي حسابي در بين نباشد و براي هيچ كاري پاداش با كيفري مقرر نشود، اثر و بازدهي جز انحراف از راه خدا كه همراه با دشواري‎ها است نخواهد داشت: ان الجنه خفت بالمكاره، و ان النار خفت بالشهوات،[3] بهشت پيچيده به دشواري‎ها و دوزخ پيچيده به شهوت‎ها است، چه اينكه اعتقاد به قيامت ضامن فضائل انساني است.

   و قرآن كريم ياد معاد و حضور آن را در خاطره‎ها سبب تعالي روح و خلوص ايمان مي‎داند، زيرا در باره بندگان مخلص چنين مي‎گويد: انا اخلصنا هم بخالصه ذكري الدار،[4] آنان را مخلص قرار داديم به سبب وصف خالص و بي شائبه‎اي كه داشتند، و آن ياد قيامت است، كه د حقيقت آن جا قرارگاه و دنيا معبر و گذرگاه است.

براساس اين اهميت متقابل در فضائل و رذائل است كه هم پياكبر اكرم(ص) گذشته از استدلال‎هاي قاطع سوگند ياد مي‎كند كه معاد حق است؛ و هم منكران قيامت كه به مبداء آفرينش معتقدند ولي به ربوبيت او اعتقاد ندارد، گذشته از القاء شبهه واهي، سوگند ياد مي‎كنند كه معادل باطل است: و قال الذين كفروا الاتاتينا اسلاعه قل بلي ورتي …،[5] كافران گفتند كه قيامت براي مان نيست بگو سگوند به پروردگارم كه قيامت قطعاً فرا مي‎رسد.

و اين مضمون در سوره يونس آيه 53 و سوره تغابن آيه 7 نيز آمده است: و اقسموا بالله جهد ايمانهم لا يبعث الله من يموت…،[6] سوگند شديد به خداوند ياد كردند كه خدا مرده را زنده نمي‎كند.