«ونفس وما سويها فالهمها فجورها وتقويها قدافلح من زكيها و قد خاب من دسيها» (شمس:۷ – ۱۰)

از آيات استفاده مى‏ شود كه فلاح انسان در گرو تزكيه نفس است و «فلاح‏» همان سعادت و كمال نفس انسانى است; از اين نظر كه موجب رستگارى و رها شدن انسان از گرفتاري هاست. از آن نظر كه موجب دستيابى به خواسته‏ هاست «فوز» و از نظر اينكه مطلوب ذاتى است «سعادت‏» ناميده مى‏شود.

ارتباط بين اعمال نيك و سعادت نفس

تا آنجا كه از آيات و روايات به دست مى ‏آيد، رابطه بين تزكيه و فلاح يا بين ارزش هاى اخلاقى، سعادت حقيقى و كمال نهايى انسان تنها يك رابطه قراردادى محض نيست، بلكه خداى متعال روابط على و معلولى را به طور تكوينى، جعل كرده و اين امر غيراز قرارداد اعتبارى محض است. خداوند معلولها را به دنبال علت‏به وجود مى‏ آورد و علتها وسايطى براى تحقق آنها هستند. اين رابطه را خود او ايجاد كرده است. ولى معناى اين سخن وجود سنخيت‏ بين علت و معلول و بين وسيله و ذى‏ الوسيله است، نه اينكه صرف قرارداد بدون ارتباط واقعى باشد.

آنچه مسلم است و ما از كتاب و سنت‏ به دست مى‏ آوريم اين است كه چنين رابطه‏ اى وجود دارد; مثلا، كارهاى خداپسندانه يا به اصطلاح، ارزش هاى اخلاقى در بينش اسلامى، موجب سعادت و كمال انسان مى ‏شود. اما تحليل و تبيين اين رابطه مساله‏ اى ديگر است.

ما حقيقت اين رابطه را به درستى نمى ‏توانيم درك كنيم; زيرا روابط خاص بين اشيا را از طريق تجربه به دست مى‏ آوريم; مثلا، اگر بخواهيم بدانيم كه علت فلان چيز چيست‏ يا بين چه چيزهايى رابطه على و معلولى وجود دارد بايد آنهارا تجربه كنيم. به طور ذهنى، پيش از تجربه، نمى‏ توان روابط على و معلولى بين پديده ‏ها را به دست آورد، مگر در چارچوبهاى كلى; مثلا، در اين حد كه علت موجده بايد كاملتر از معلول باشد. عقل ممكن است اين اندازه بفهمد; اما اينكه چه علتى موجب پيدايش چه معلول خاصى مى‏ شود براى فهم آن، به تجربه نياز است. و چون ما از عالم آخرت تجربه‏اى نداريم، حتى تجربه آگاهانه‏اى نسبت‏ به امور معنوى و روحانى خودمان هم نداريم – و تجربه بايد آگاهانه باشد – نمى ‏توان اين موضوع را درك كرد كه عملى كه انجام مى‏ دهيم، حتى در اين دنيا، چه تاثيرى بر روح ما دارد.

اين تاثير بواقع، وجود دارد و كسانى كه چشم بصيرت داشته باشند رابطه بين عملى را كه انجام مى‏ دهند و تاثيرى را كه بر روحشان مى‏ گذارد، مى‏ بينند; اگر كار خوبى كرده باشند نورانيتى در دلشان ايجاد مى ‏شود و در روحشان، صفايى به وجود مى‏ آورد، ولى امثال ما، كه از چنين نورانيتى محروم هستيم، اين آثار را مشاهده نمى‏ كنيم. به اين دليل است كه گفته مى‏شود ما تجربه آگاهانه‏ اى از تاثير افعال در روحيات خود نداريم و اين موجب شرمندگى انسان است كه از دل و باطن خود خبرى نداشته باشد. ولى واقعيت اين است كه اعمالى كه ما انجام مى ‏دهيم با ساير چيزها ارتباط دارد. در اين زمينه، شواهد فراوانى وجود دارد، چه از حضرات معصومين عليهم‏ السلام و چه از تربيت ‏شدگان مكتب آنان. آنها گاهى فقط با توجه به ظاهر كسى، آثار اعمال او را در وجودش مى‏ يافتند و از سعادت يا شقاوت روحى او آگاه مى‏ گشتند; يعنى مى‏ فهميدند كه او كار خوبى انجام داده يا مرتكب خطا و لغزش شده است.