سلطنت مهرداد اول در تاريخ ايران يكي از سلطنت هايي است كه نتايجي مهم بخشيد. قبل از مهرداد، پارت دولت كوچكي بود كه از ولايت ماردها و ري تا هريرود امتداد مي يافت و دو دولت قوي را از پيش و پس داشت. اين دولت در واقع امر در اقصي كنار دولت سلوكي از طرف مشرق به وجود ‌آمده بود و مي بايست موافق وضع جغرافيايي خود در گمنامي امرار حيات كند، تا طعمه يك همسايه قوي گردد. ولي برخلاف انتظار مهرداد در مدت سلطنت 37 ساله خود پارت كوچك را مبدل به دولتي كرد كه بعدها رقيب و همسر دولت جهاني روم گرديد و جريان تاريخ را در آسياي غربي تغيير داد. بايد ديد كه جهات اين واقعه مهم چه بوده و بنابراين مقتضي است قبل از ذكر وقايع شمه اي از اوضاي آسياي آن روز بگوييم.

دولت سلوكي

بعد از فوت سلكوس چهارم، آنتيوخوس چهارم اِپي فان به تخت نشست و جلوس او به تخت سلوكي يكسال قبل از جلوس مهرداد به تخت اشكاني بود (175 ق.م) در ابتداي سلطنت تمامي حواس او به طرف مصر متوجه گشت؛ زيرا بطليموس پنجم سِل سوريه را به سان جهيز زنش كلئوپاتر، دختر آنتيوخوس سوم مطالبه مي كرد. اين وضع بالاخره به جنگ انجاميد و بعد از دو سال فلسطين هم بر آنتيوخوس ياغي شده علم مخالفت برافراشت. جنگ با مصري ها چهار سال طول كشيده در سال 168 ق.م خاتمه يافت ولي فايده اي براي دولت سلوكي نبخشيد؛ زيرا رومي ها دخالت كرده تمامي فتوحات آنتيوخوس را عقيم گذاردند يعني او مجبور گرديد ولايات مسخره را رد كند بعد جنگ با يهودي ها به طول انجاميد؛ زيرا آنتيوخوس نه فقط معبد يهود را غارت كرد بل خواست مذهب اين ملت را هم از ميان ببرد و فلسطين را يوناني كند. از اين جهت يهودي ها پا فشردند و در دور قائدين خود جمع شده به قدري براي حفظ مذهب و مليت خود كوشيدند كه بالاخره بهره مند شدند استقلال وطنشان را تامين كنند. ولي بايد دانست كه اين جنگها محدود به سلطنت آنتيوخوس اِپي خان نبود بل در زمان جانشينان او هم در مدت پنجاه سال منازعه و زد و خورد يهودي ها با سلوكي ها دوام داشت و اهالي فلسطين از هر حادثه سوئي كه براي سلوكي ها روي داد استفاده كرده به مقصود خود رسيدند. آنتيوخوس در ارمنستان، در مقابل آرتاكسياس، بهره مندي داشت ولي اينجا هم از حيث شقاوت و عدم تساهل و تسامح در امور مذهبي ارامنه و پادشاه آنها را دشمنان خونين خود گردانيد. بعد او كاري كرد كه در زمان اسكندر و جانشينانش روي نداده بود؛ يعني طمع به ذخاير معابد ملل تابعه اش ورزيد و خواست از اين راه اندوخته اي تحصيل كند. با اين مقصود با قشوني حركت كرده به خوزستان يا اِلي ماايس[1] اين زمان رفت. ولي اهالي جمع شده سخت پافشردند و آنتيوخوس با شرمساري به طرف محل تابه[2] رفت و در آنجا مريض گشته در 164ق.م درگذشت (پولي بيوس كتاب 31، بند 11).

آپ پيان گويد كه مقصود خود را اجرا و معابد را غارت كرد، ولي پولي بيوس اين خبر را تاييد نمي كند و روايت او صحيح تر به نظر مي آيد. به هرحال مرگ او را اهالي از اثر خشم آسمان نسبت به او دانستند(پولي بيوس، همان كتاب). معلوم است كه اين وقايع رشته هاي اتصال ايالات را به دولت سلوكي گسيخت (آنتيوخوس سوم هم چنانكه گذشت، معبد همدان را غارت كرد).

بعد از آنتيوخوس اوضاع دولت سلوكي بهتر نشد : تخت نصيب آنتيوخوس پنجم اِوپاتٌر كه به قول آپ پيان 9 ساله و به روايت ديگر 12 ساله بود گرديد. نايب السلطنه كه ليزياس  نام داشت و حكومت را به دست گرفته بود، مجبور گرديد با يهودي ها جنگ كند زيرا آنها بعد از فوت آنتيوخوس چهارم قوت قلب يافته بودند. ولي طولي نكشيد كه براي ليزياس¹ رقيبي پديد آمد. توضيح آنكه فيليپ نامي را آنتيوخوس چهارم قبل از مرگش قيم پسرش قرار داده بود. او قسمتي را از قشون به طرف خود جلب كرده بر ليزياس قيام كرد و بدين ترتيب جنگ خانگي شروع شد. اين جنگ بالاخره به شكست و مرگ فيليپ خاتمه يافت. ولي پس از آنهم دولت سلوكي قرين آرامش نگرديد؛ زيرا پسر سلكوس چهارم كه در روم مانند گروگان اقامت داشت دعوي سلطنت كرده از روم مخفيانه از راه درياي مغرب به سوريه رهسپار شد و موفق گرديد كه براي چند ماه بر تخت سلوكي نشيند.

شرحي كه از اوضاع دولت سلوكي گفته شد روشن مي رساند كه اين دولت گرفتار كشمكش هاي داخلي يا جنگ با همسايگان غربي خود يعني مصري ها و رومي ها و ملل تابعه نزديك خود بوده و مجالي نمي يافته كه به فكر ايالات دور دست خود باشد. اكنون مقتضي است نظري هم به باختر بيفكنيم.

دولت باختر

بالاتر گفته شد كه دولت باختر را در 256 ق.م ديودوت اول تاسيس كرد و بعد از او ديودوت دوم به تخت نشست. در زمان اِوتي دِموس جانشين ديودوت دوم، آنتيوخوس سوم سلوكي به باختر قشون كشيد و پس از فتحي اِوتي دِموس را به پادشاهي ابقا كرد تا جلو مردمان شمالي را كه به باختر هجوم مي آوردند بگيرد. در زمان اين پادشاه و پسرش دِمِتريوس باختر از طرف جنوب پاراپاميز و مغرب و شمال توسعه يافت و دولتي بزرگ گرديد چنانكه از سغد تا رخج و از هريرود تا دهنه رود سند و پنجاب هند عرض و طول اين مملكت بود.

ولي وسعت مملكت باختر دوام نيافت؛ زيرا در زمان دِمتريوس، اِوكراتيد نامي در باختر بالاخص قوت يافت و دِمتريوس در جنوب و مغرب كوههاي پاراپاميز. ولي بعد از چندي اِوكراتيد به خيال تصرف رخج و زرنگ (سيستان) و پنجاب هند افتاد و كارهاي باختر و صفحات شمالي آنرا رها كرده تمامي حواس خود رابه تسخير اين ممالك مصروف داشت. بعد با دِمتريوس كه پنجاب هند را داشت در جنگ شد و او را شكست داده پنجاب هند را به مملكت خود ضميمه كرد. وقتي كه او از اين سفر جنگي برمي گشت چنانكه ژوستن گويد (كتاب 41 ـ  بند 6) پسرش كه در اداره كردن مملكت شريك اِوكراتيد بود پدرش را در راه كشت (147 ق.م) و بي اينكه پدركشي خود را پنهان دارد چرخ هاي ارابه اش را با خون پدر رنگين كرد؛ مثل اينكه دشمني را كشته باشد و حتي جسد پدر را دفن نكرد. معلوم است كه تقسيم دولت باختر به دو قسمت و جنگهاي خانگي در دولت يوناني و باختري مباني اين دولت را سست كرد و از طرف ديگر مردمان شمالي كه سغد را گرفته همواره به باختر هجوم مي آوردند از موقع استفاده كرده باختر را در فشار گذاردند.