پيش از آنكه به سابقه دفاع از ابليس در عرفان اسلامي بپردازيم لازم ست كه درباره اين واژه و نام حقيقي ابليس ، نامها وفرزندان و جنسيت وشكل و شمايل ظاهري او نيز به اختصار مطالبي را داشته باشيم .

الف – معناي لغوي

در قرآن كريم يازده بار نام ابليس آمده و اسم خاص است براي موجودي كه از امر خدا سر باز زده است «1 » و به همين جهت مطرود و ملعون گرديده است از اين يازده بار ، نه بار در رابطه آفرينش آدم است و دو بار هم ارتباطي با آفرينش آدم ندارد . «2 »

بحثهايي كه پيرامون اين واژه شده است ، به سه دسته تقسيم مي شوند .

1 . الف – گروهي كه اين واژه ها را عربي و مشتق از مصدر « ابلاس » از ماده ( ب ل س ) مي دانند . ابن دريد نوشته ، « اگر ابليس عربي باشد اشتقاق آن از ( ابلس . يلبس ) بمعني ماًيوس شد ، باشد . چون ابليس از رحمت خدا ماًيوس است . « 3 »

باب افعال اين كلمه به معني نوميد شدن وگاه نوميد كردن است كه اين معني پنج بار در قرآن كريم آمده است . يبلس المجرمون – روم 30 / 12 مبلسون انعام 6 / 44 ، مؤمنون23 / 77 ، زخرف – 43 / 75 مبلسين روم 30 / 49

گويا مشتق دانستن ابليس از ابن فعل از ابن عباس سرچشمه گرفته كه گويد خداوند او را از هر خبري نوميد كرد ابلسه و شيطان رجيم ساخت « 1 » و معني ابليس نوميد است بمعني ابلس من رحمه الله « 2 »

1. الف – گروهي با آنكه اين كلمه را از مصدر ابلاس ذكر مي كنند ولي در صحت گفته خود ترديد دارند و ترديد خود را ذكر مي كنند « 3 » طبري .
2. الف – اكثر لغت شناسان و مفسران مانند جواليقي ( ص 23 آن را واژه اي بيگانه دانسته اند طوسي ( % / 153 ) و ابوالفتح رازي ( 1 / 88 ) به عجمي بودن آن عقيده داند . « 4 » . تحقيقات مستشرقان اين واژه را محرف diabolos  « ديابولس » يوناني معرفي نموده است . نام ابليس در ادبيات كهن تازي ديده نمي شود و اين واژه گويا بوسيله مسيحيان وارد اسلام شده است . « 5 »

لفظ يوناني خود از ريشه bal  بمعني افكندن آمده است و نيز به معناي كذاب و نمام آمده است . «6 »

از اين مختصر معلوم ميشود كه ابليس تغيير شكل يافته diabolos  يوناني است و معناي آن هم كذاب ، نمام و شيطان مي باشد .

ابليس در قرآن در مقام اسم خاص بهكار رفته است – اما در احاديث و روايات گاه آنرا از علميت خارج كرده ، در قالب ابالسه جمع بسته اند « 7 » البته با جمع بستن ازعلميت خارج نمس شود .